Theo y học cổ truyền, củ Điền thất có vị đắng, hơi the, tính bình; có tác dụng bổ huyết, làm tan máu ứ, thông kinh bế và tiêu sưng viêm; điều hòa kinh nguyệt, giúp tiêu hoá, nhuận tràng, lợi mật…
Củ Điền thất còn có tên khác là Vùi đầu thảo, Hồi đầu thảo vui sầu, Thủy điền thất, cỏ Vùi đầu, người Tày gọi là Mần tảo lấy, Hồi thầu, người Thái gọi là Bơ pĩa mến,... Là loại cây thuộc thảo, sống hàng năm, mọc thành từng bụi. Lá mọc từ thân rễ (giống lá Nghệ), phiến lá nguyên, lượn sóng men theo cuống đến tận gốc, xanh mượt, nhẵn bóng ở mặt trên. Cụm hoa hình tán, hoa trên một cán mập dẹt cong dần xuống, màu tím. Quả nang mở không đều ở đỉnh; hạt nhỏ, hình thoi, màu nâu. Mùa hoa tháng 9 - 12. Cây mọc hoang ở rừng núi hoặc trồng trong vườn, thường ưa mọc ở những nơi ẩm thấp, ven bờ suối.
Bộ phận dùng làm thuốc là củ (thân rễ) có màu vàng nâu, mùi thơm hăng như Nghệ. Nhưng khi khô lại có màu be nhạt, hết hăng, mùi thơm như Tam thất. Có thể trồng vào mùa xuân, mùa thu như trồng Nghệ. Thu hái củ vào mùa hè, thu, cắt bỏ lá và rễ con rửa sạch, thái mỏng, phơi hay sấy khô. Hoặc để cả củ khi dùng, ủ cho mềm rồi thái lát, tẩm gừng, sao vàng.
Một số bài thuốc thường dùng
Bài 1: Chữa táo bón (tiêu hóa kém, đại tiện phân cứng): Củ Điền thất tán bột ngày từ 6 - 10g chiêu nước ấm uống trước bữa ăn 15 - 30 phút. Kiêng dùng đồ cay nóng, nếu mắc bệnh dạ dày kiêng giấm, rượu. Dùng 5 - 10 ngày một liệu trình.
Bài 2: Chữa kinh nguyệt không đều: Củ Điền thất tán bột uống mỗi ngày 10g, có thể thêm chút mật ong, hoặc uống với nước ấm nóng. Uống sau kỳ kinh 10 ngày. Mỗi liệu trình 10 ngày, dùng 3 liệu trình một đợt điều trị.
Bài 3: Chữa tăng huyết áp ở phụ nữ tiền mãn kinh: Củ Điền thất 20g, Hương phụ tử chế 18g. Tất cả rửa sạch, đổ 400ml, sắc nhỏ lửa còn 150ml, chia 3 lần uống trong ngày. Uống từ 3 - 5 ngày.
Bài 4: Chữa sưng tấy do ngã, va đập: Củ Điền thất (tươi) rửa sạch, giã nhỏ thêm ít nước, chắt lấy nước cốt uống, lấy bã đắp vào chỗ đau sau đó băng lại. Ngày thay băng 1 lần.
Bài 5: Chữa mụn nhọt (chưa vỡ mủ): Dùng củ Điền thất (tươi) rửa sạch, giã nhỏ thêm ít nước giã nhỏ đắp vào chỗ đau sau đó băng lại. 2 giờ thay băng 1 lần. đắp liền 3 ngày.
Do thể trạng mỗi người khác nhau có thể gia giảm các vị thuốc trên. Nên không tự ý áp dụng mà cần có ý kiến của các nhà chuyên môn.
Lương y Trần Bá
