Cây Dướng là loại cây mọc hoang, thấy nhiều tại các tỉnh phía Bắc của nước ta. Một số nước trên thế giới cũng có cây Dướng như Trung Quốc, Nhật Bản, Ấn Độ, Lào và Indonesia...
Dướng là loại cây to sống lâu năm, cao thông thường từ 10-16m, vỏ thân cây nhẵn màu nâu tro, lá đơn, mép có răng cưa, đầu lá nhọn, mặt dưới có lông dính, cụm hoa đực dạng bông dài, mọc ở ngọn cành, cụm hoa cái hình đầu nhiều hoa phủ đầy lông, quả mọng có đường kính tới 3cm, chín đỏ rất mềm. Mùa hoa của cây Dướng vào các tháng từ 5-6 hằng năm. Mùa quả thu hoạch vào tháng 8-11.
Theo Đông y, lá Dướng có vị ngọt, tính hàn, công dụng trị tả, cầm máu, làm thuốc nhuận tràng sử dụng cho trẻ em, nấu xông chữa cảm mạo.
Vỏ, rễ cây Dướng có vị ngọt, tính bình, lợi tiểu, tiêu sưng, chữa lỵ, cầm máu. Nhựa của cây Dướng có tính chất sát khuẩn nên thường được sử dụng để đắp lên các vết thương do ong đốt, chó cắn hoặc còn đắp cho cả vết rắn cắn...
Quả của cây Dướng Đông y còn gọi với tên là Chử thực tử và cho rằng vị ngọt, tính lạnh, không độc đi vào các kinh tỳ và tâm, có công hiệu bổ thận, thanh can, minh mục, lợi tiểu. Người ta cũng phân tích thành phần trong quả Dướng thấy có 5% lignin, canxi cacbonat, acid xetoric, các men lipaza, proteaza, zimaza cùng 0,5% saponin...
Trong các tài liệu cổ như ở Trung Quốc vào các thời từ nhà Tống đến các đời Nguyên, Minh (1127-1644) cũng đều viết quả Dướng có vị ngọt, khí lạnh, không độc, khí mỏng, vị hậu, khi đi xuống vào kinh túc thái âm tỳ, bồi bổ da thịt, ích khí lực, chữa phù thũng. Tỳ là dạng thổ, chủ cơ nhục, do vậy thổ hư thì khiến thủy thấp tràn dâng. Mặt khác vị ngọt của quả Dướng vào tỳ, thổ hóa làm bền chặt tỳ, thổ lại làm tiêu được phù thũng, khí được bổ ích, cơ nhục được đầy đủ. Uống quả Dướng chữa được dương vật không cương cứng bởi tinh khí bị kiệt. Khi tỳ mạnh thì sinh tinh, mà rót đến thận nên đã làm dương vật mạnh lên. Song bổ tỳ ích khí đều làm cho 5 tạng mạnh lên. Quả Dướng nếu uống lâu có thể làm sáng mắt, mạnh gân cốt, chống lão hóa, nhẹ mình...
Cách bào chế quả Dướng để làm thuốc được thực hiện như sau: Người ta thường lấy quả Dướng về vào các tháng 8-11 đem ngâm nước trong 3 ngày, khuấy lên và loại bỏ quả nổi trên mặt nước. Sau 3 ngày vớt ra đem phơi khô, tiếp theo cho vào rượu ngâm khoảng 5-10 phút, rồi lại vớt ra cho vào nồi nấu liên tục 12 giờ liền (thường theo kinh nghiệm để đạt được dược liệu tốt, hiệu quả trong trị liệu, người ta phải khởi đầu nấu vào giờ tý và kết thúc vào giờ hợi). Nấu xong vớt ra phơi khô cất đi sử dụng dần.
Để cùng tham khảo và áp dụng, dưới đây xin trình bày vài phương thuốc trị liệu tiêu biểu từ cây Dướng:
Chữa cảm ho, lưng gối mỏi, nóng xương cốt, choáng đầu, mắt mờ, mộng răng sưng: Lấy quả Dướng 9-15g, sắc uống ngày 1 thang, chia 2 lần. Cần uống liền 7-10 thang
Trị hành kinh không đều, kinh ra không dứt ở con gái: Lấy vỏ cây Dướng, sao cháy đen tán bột uống với rượu, hoặc nước sôi nguội có hòa rượu, mỗi lần 8-10g. Ngày uống 2 lần. Người không quen uống rượu ngày uống 2 lần vào buổi sáng và tối, mỗi lần 8-10g.
Chữa mỏi cơ, phù thũng: Vỏ rễ cây Dướng 9-15g, sắc lấy nước uống, ngày 1 thang, chia 2-3 lần, cần uống 5-7 thang.
Chữa viêm ruột, lỵ, thổ huyết, xuất huyết tử cung: Lấy lá Dướng tươi 50-100g, giã vắt lấy nước cốt uống ngày 2 lần.
Máu cam chảy nhiều không dứt: Lấy một lượng lớn lá Dướng giã nhỏ vắt lấy 2-3 lít nước cốt uống hết trong ngày sẽ dứt.
Trị phong độc đau như dùi đâm, mình ngứa: Lấy lá dướng đun nước tắm, kết hợp giã cành lá vắt lấy nước cốt mà uống.
Trị tứ chi đau, các khớp đau do phong (thấp khớp): Lấy lá Dướng non ăn thường xuyên như là ăn các loại rau khác.
Trị mắt mờ khó nhìn: Quả Dướng 500g, hoa Kinh giới 500g. Cả hai vị này nghiền nát vụn rồi trộn với mật làm viên to như đầu ngón trỏ. Mỗi lần nhai uống 1 viên chiêu với nước sắc bạc hà, ngày uống 3 lần.
Chữa người già yếu suy nhược, tiểu nhiều, chân phù: Quả Dướng 12g, Phục linh 10g, Đỗ trọng 10g, Câu kỷ tử 10g, Ngưu tất 8g, Tiểu hồi hương 3g, Bạch truật 10g. Tất cả cho vào 3 bát nước, sắc lửa nhỏ, khi còn lại 1 bát thì gạn ra và uống vào trước khi ăn 30 phút. Ngày cần uống 3 lần.
Trị thủy khí, trùng gây trướng đau: Quả Dướng 1.000g, nước 3 lít, nấu thành cao lỏng, hòa với 120g Phục linh và 60g Đinh hương. Tất cả tán bột nhuyễn, làm viên to bằng hạt ngô, uống 10-15 viên trước khi ăn và uống kéo dài đến khi thấy nước tiểu trong thì thôi.
Vết đâm chém ra máu: Lấy quả Dướng tán bột đắp vào.
Gan nóng sinh vàng mắt: Khi bị gan nóng sinh vàng mắt lại đau khó chịu cần lấy quả Dướng nghiền nhỏ, mỗi lần uống 4g chiêu với nước đường, vào sau bữa ăn, ngày uống 2 lần.
Trị hầu tắc, hầu phong: Lấy 1 quả Dướng nghiền nhỏ rồi chiêu với nước giếng sạch. Ngày uống 2 lần như vậy (lưu ý phải sử dụng quả Dướng được lấy vào ngày 5/5 hoặc 6/6 hay 7/7 âm lịch thì mới hiệu nghiệm. Quả Dướng hái về phải được phơi trong râm tức âm can, không sử dụng quả sấy hay phơi khô ngoài nắng).
Trị mình, mặt mọc nhọt cứng như đá hay mụn trứng cá da dày: Lấy quả Dướng giã nát đắp vào.
BS. Hoàng Xuân Đại
