Sơn tra (còn có tên khác là Hồng quả, Sơn lý hồng, Yên chi) là quả chín già khô của cây bắc sơn tra (Crataegus pinnatifida Bunge.) hay nam sơn tra (Crataegus cybeata Sieb. et Zucc.),
cây chua chát (Malus doumeri Bois. A. Chev.; Docynia doumeri (Bois) Schneid.) và táo mèo (Docynia indica Dec.), cùng họ hoa hồng (Rosaceae).
Sơn tra chứa fructose, protein, lipid, vitamin C, B2, caroten; Ca, P, Fe, các acid tarlaric, citric…; tannin, flavonoid. Đặc biệt, hàm lượng vitamin C, caroten và canxi rất cao thích hợp cho phụ nữ có thai, trẻ em, người già. Sơn tra giúp hạ huyết áp, giảm mỡ máu; lợi niệu, kháng khuẩn, trợ tiêu hóa, chống u bướu, trợ tim.
Vị chua ngọt, tính hơi ôn; vào kinh tỳ, vị và can, sơn tra có tác dụng hóa thực tiêu tích, hoạt huyết, tán ứ, thu liễm chỉ tả, hành khí tán hàn. Trị đầy bụng không tiêu, đau bụng tiêu chảy, mỡ máu, tăng huyết áp, bệnh mạch vành, hoại huyết, dị ứng nổi ban, đau nhức khớp, viêm tinh hoàn, thống kinh, cam tích. Liều dùng, cách dùng: 6 - 12g; nấu hầm, sắc hãm.
Trị thức ăn không tiêu, bụng trướng đầy, nôn oẹ
Bài 1: sơn tra thán 12g nghiền bột, thêm đường đỏ liều lượng vừa đủ, dùng nước đun sôi pha uống; ngày 1 - 2 lần.
Bài 2: sơn tra, thanh bì, mộc hương liều lượng bằng nhau nghiền bột. Mỗi lần uống 4g, ngày 2 lần, chiêu với nước sôi.
Bài 3: sơn tra sống 20g, mầm mạch sao 20g. Sắc uống.
Trị ứ trệ tắc kinh, ứ trệ đau bụng sau khi đẻ, ứ trệ trong ruột, lỵ ra máu
Bài 1: sơn tra 60g sắc lấy nước, thêm 30g đường pha uống. Trị tắc kinh và đau bụng sau khi đẻ.
Bài 2: sơn tra 60g, đường trắng 20g, đường đỏ 20g, chè vụn 6g. Sơn tra sắc lấy nước, thêm đường và chè hãm trong nửa giờ, uống. Trị lỵ thời kỳ đầu.
Món ăn thuốc có sơn tra
Rượu sơn tra long nhãn đại táo: sơn tra 250g, long nhãn 250g, đại táo 30g, đường hoa mai 30g, rượu 1 lít đem ngâm sau 10 - 20 ngày uống được, uống trước khi đi ngủ 30 - 60ml. Dùng tốt cho người viêm khớp, đau nhức khớp.
Cháo sơn tra thần khúc: sơn tra 30g, thần khúc 15g, gạo tẻ 100g, đường hoa mai (hoặc đường trắng) 8g. Sắc sơn tra thần khúc lấy nước. Gạo vo sạch nấu cháo; cháo chín, cho nước thuốc vào đun tiếp cho sôi đều, thêm đường khuấy tan. Trị ăn kém chậm tiêu, dạ dày đa toan.
Chè sơn tra hạt dẻ: sơn tra 250g, hạt dẻ 60g, cho nước nấu chín nhừ, cho thêm ít đường khuấy tan, ăn thay bữa điểm tâm sáng. Dùng tốt cho người chảy máu chân răng do thiếu sinh tố C...
Nước sắc sơn tra đường phèn: sơn tra sắc hãm lấy nước, thêm đường khuấy đều uống. Dùng cho sản phụ sau đẻ tử cung co hồi chậm, đau bụng. Nếu thêm đương quy 15g pha chút rượu hiệu quả càng tốt.
Bánh sơn tra: sơn tra tán bột 1.000g, nước gừng 50ml, đường 500g. Đường hòa tan trong nước đun sôi thành dạng si-rô, cho bột sơn tra và nước gừng khuấy tan đều đổ vào khay men để nguội thái lát. Trị mỡ máu cao, đau bụng do đầy bụng không tiêu.
Kiêng kỵ: ăn nhiều sơn tra làm hao khí hại răng. Người tỳ vị hư nhược không tích trệ; người đa toan dịch vị, người viêm loét dạ dày không được dùng.
TS. Nguyễn Đức Quang
