Vị thuốc Hoàng liên chân gà là rễ sấy khô của các loài cây Coptis chinensis Franch. và Coptis quinqesecta Wang., thuộc họ Mao lương (RANUNCULACEAE). Những nghiên cứu trên thế giới tập trung chủ yếu về loài Hoàng liên chân gà Coptis chinensis Franch.
Cây Hoàng liên chân gà (Coptis chinensis Franch.) ưa sống ở vùng núi cao từ 1000-2500m, mưa nhiều, ẩm ướt. Hiện nay, Hoàng liên được trồng nhiều tại Trung Quốc, chủ yếu ở các tỉnh Tứ Xuyên, Vân Nam, Hồ Bắc, Thiềm Tây, Hồ Nam, Giang Tây, Triết Giang, Sơn Tây. Tại Việt Nam, loài này phân bố chủ yếu ở huyện Sa Pa (Lào Cai) và huyện Quản Bạ (Hà Giang). Loài Coptis quinquesecta Wang. ở huyện Sa Pa (Lào Cai).
Hoàng liên chân gà thuộc diện quý hiếm, đã được đưa vào Sách Đỏ Thế giới của IUNC vào năm 1980, Sách Đỏ Ấn Độ 1980 và Sách Đỏ Việt Nam 1996.
Trong y học cổ truyền, Hoàng liên là vị thuốc có vị đắng; tính hàn; quy các kinh tâm, tỳ, vị; có tác dụng thanh nhiệt táo thấp; được dùng để điều trị các chứng tâm hỏa, lị, sang giới, tâm thận bất giao... Vị thuốc này cũng đã được các nhà khoa học trên thế giới nghiên cứu về thành phần hóa học và tác dụng dược lý.
Thành phần hóa học và tác dụng dược lý
Thành phần hóa học
Thân rễ Hoàng liên chân gà có chứa nhiều alcaloid (5 - 8%), các thành phần chính là các alcaloid như berberin, jatrorrhizin, coptisin, palmatin, epiberberin, columbamin, epiberberin, worenin, magnoflorin...
Tác dụng dược lý
- Trên hội chứng ruột kích thích: Năm 2011, Yungwui Tjong và cộng sự (Hồng Kông) đã nghiên cứu chiết xuất rễ Hoàng liên có tác dụng giảm những cơn đau nội tạng trên động vật thực nghiệm, cơ chế có thể là do làm giảm hormon cholecystokinin và serotonin - là những chất làm co cơ trơn dẫn tới tăng nhu động đại tràng.
- Tác dụng kháng khuẩn: Năm 1998, nhóm nghiên cứu ở Hàn Quốc của Bae EA đã đánh giá tác dụng của Hoàng liên trên vi khuẩn Helicobacter pylori, kết quả nghiên cứu cho thấy nước sắc Hoàng liên làm giảm 16% hoạt tính men urease và ức chế mạnh sự phát triển của Helicobacter pylori. Các nghiên cứu khác cũng đã chứng minh nước sắc Hoàng liên và hoạt chất berberin có phổ kháng khuẩn rộng đối với một số chủng gram (+) và gram (-). Nước sắc thể hiện tác dụng ức chế một số vi khuẩn tùy theo độ pha loãng khác nhau như: Shigella shigac, Sh. dysenteriae, Bacillus tuberculosis, Bacillus cholera, Staphylococcus aureus, Bacillus paratyphi, Bacillus coli, Bacillus proteus, Streptococcus hemolyticus, Vitrio cholera,Baccillus subtilis... Cơ chế tác dụng kháng khuẩn có thể do berberin ức chế tổng hợp ARN, ADN và protein đối với vi khuẩn. Ngoài ra, hoàng liên chân gà còn có tác dụng kháng nấm và kháng virut.
- Tác dụng điều trị viêm đường tiêu hóa: Năm 2011, nhóm nghiên cứu người Trung Quốc Qian Zhang và cộng sự đã dùng dịch chiết nước Hoàng liên với liều 300 mg/kg cân nặng và berberin với liều 120mg/kg cân nặng để chứng minh tác dụng làm giảm tổn thương đường tiêu hóa gây ra bởi lipoposaccharose theo cơ chế làm tăng hoạt động của SOD và GSH-Px và ức chế hoạt động của TLR4 và NF-jB ở hồi tràng.
- Các tác dụng khác: Hoàng liên và berberin có tác dụng chống loét đường tiêu hóa, phòng ngừa xơ vữa động mạch, lợi mật, chống ung thư, hạ huyết áp, an thần, tăng cường thời gian gây ngủ của pentobarbital, làm hạ thấp thân nhiệt và hoạt động tự nhiên của súc vật thí nghiệm, thuốc còn có tác dụng gây tê cục bộ. Thí nghiệm trong ống nghiệm (in vitro), berberin sulfat làm giảm tác dụng chống đông máu của heparin đối với máu chó và máu người. Dịch chiết nước Hoàng liên, thí nghiệm trên chuột nhắt trắng có tác dụng hạ đường huyết. Những tác dụng này đã được Đỗ Huy Bích và cộng sự ghi chép lại trong bộ sách Cây thuốc và Động vật làm thuốc ở Việt Nam, Nhà xuất bản Khoa học và Kỹ thuật.
Một số nghiên cứu mới nhất về cây Hoàng liên chân gà công bố năm 2018
- Yujuan Li và cộng sự (Trung Quốc) đã nghiên cứu tác dụng bảo vệ thần kinh của polysaccharide Hoàng liên chân gà (Coptis chinensis Franch.) trên mô hình giun tròn Caenorhabditis elegans biến đổi gen bị bệnh Alzheimer được gây độc bằng amyloid-beta (Aβ). Những dữ liệu nghiên cứu chứng minh rằng polysaccharide hoàng liên chân gà có thể làm giảm độc tính do Aβ gây ra bằng cách trì hoãn sự lão hóa, làm giảm tốc độ tê liệt, ức chế sự lắng đọng của Aβ, và tăng mức biểu hiện của gen HSP trong C. elegans biến đổi gen.
- Ying-Ying Wang và cộng sự (Trung Quốc) đã nghiên cứu berberine (thành phần hoạt chất chính của Hoàng liên Coptis chinensis) có thể bảo vệ chức năng của podocytes (những tế bào hình sao thuộc lá trong của bao Bowman) thông qua ức chế chuyển TGF-β1 từ các tế bào Mesangial cầu thận sang podocyte. Đây là một trong những cơ chế tiềm năng của tác dụng bảo vệ đối với bệnh thận do tiểu đường.
Không chỉ dừng lại ở các tác dụng đối với đường tiêu hóa, Hoàng liên còn được các công trình nghiên cứu khoa học gần đây chứng minh dược liệu tiềm năng để điều trị các bệnh về sa sút trí tuệ, bệnh tiểu đường.
Tiến sĩ Phùng Tuấn Giang
