Vị thuốc Hoàng liên là thân, rễ của cây Hoàng liên, tên khác là Xuyên liên, Vân liên, Vị liên, Nhã liên. Cây thảo sống nhiều năm, thân rễ phình thành củ dài, đôi khi phân nhánh có đốt ngắn.
Lá mọc thẳng từ thân rễ, chia thùy dạng lông chim không đều; các lá chét bên hình tam giác lệch chia hai thùy sâu, có khi rời hẳn. Cụm hoa ít hoa; hoa nhỏ màu vàng lục; 5 lá đài hẹp, dạng cánh hoa; nhị nhiều, cho ra những quả đại trên cuống dài.
Dược liệu thu hái về, ủ mềm, thái mỏng, phơi khô. Theo Đông y, Hoàng liên tính hàn, vị đắng, lợi về các kinh tâm, tỳ, vị, can, đởm, đại tràng. Có công dụng thanh nhiệt, táo thấp, giải độc, thanh tâm, trừ phiền, dưỡng gan, sáng mắt.
Theo nghiên cứu của y học hiện đại Hoàng liên tác dụng kháng khuẩn, kháng virut, kháng nấm gây bệnh, tác dụng kiện vị, giúp tiêu hóa, chống loét đường tiêu hóa, hạ huyết áp, phòng ngừa xơ vữa động mạch, lợi gan mật...
Trong y học cổ truyền, Hoàng liên chủ trị các bệnh tiêu chảy do tràng vị thấp nhiệt, dạ dày bị nhiệt, ợ chua, viêm loét miệng, đau răng, đau mắt đỏ, tiểu tiện đỏ, đại tiện táo, môi khô, miệng khát, nóng trong sinh ra chứng thổ huyết, chảy máu cam, lòi dom xuất huyết do nhiệt thịnh và chứng mụn nhọt mưng đỏ, mẩn ngứa phát ban do nhiệt độc gây nên... Tuy nhiên, bạn đọc cần lưu ý là người bị viêm dạ dày, viêm gan, cơ thể suy nhược, thiếu máu, thân nhiệt thấp, tỳ vị hư không dùng độc vị Hoàng liên.
Hoàng liên phối hợp với một số vị thuốc khác trong những trường hợp sau:
Trị họng miệng sưng đau do tích nhiệt: Hoàng liên 8g, Thạch xương bồ 4g. Sắc uống.
Trị mụn nhọt, mẩn ngứa phát ban do nhiệt độc gây nên: Hoàng liên 8g, Hoàng bá 8g, Hoàng cầm 8g, Chi tử 12g. Sắc uống.
Trị mất ngủ, tim hồi hộp bồn chồn không yên, người mắc các bệnh nhiệt: Hoàng liên 3g, A giao 8g, Thược dược 12g, Hoàng cầm 8g. Sắc uống.
Thanh tâm hạ nhiệt dùng cho người nóng trong, nhiệt miệng, tiểu tiện sẻn, đại tiện táo kết: Hoàng liên 2g, Hoàng cầm 4g, Chi tử 4g, Sinh địa 6g, Phục linh 8g, Thạch cao sống 15g. Sắc uống ngày 1 thang.
Trị đau đầu, hoa mắt, chóng mặt, đứng không vững, trong lòng buồn bực, ăn uống kém, họng khô, miệng đắng: Hoàng liên 5g, Hoàng cầm 10g, Bán hạ 10g, Sài hồ 10g, Qua lâu bì 10g, Cát nghạch 10g. Sắc uống ngày 1 thang.
Trị chảy máu cam, tiểu tiện đỏ do thấp nhiệt trong ngực nóng bứt rứt đầy tức, rêu lưỡi vàng dày, mắt đỏ sưng tấy, nhiệt miệng: Hoàng liên 8g, Hoàng cầm 12g, Đại hoàng 16g. Sắc uống.
Trị xơ cứng động mạch não, đau đầu, hay quên, trong lòng buồn bực, buồn nôn, tê liệt nửa người, mệt mỏi vô lực: Hoàng liên 10g, Câu đằng 30g, Cương tàm 10g, Chỉ thực 10g, Rết 5 con, Xích thược 15g, Đan sâm 30g, Toàn trùng 10g, Bán hạ 10g, Toàn qua lâu 30g, Xuyên khung 15g, Linh chi 10g, Bồ hoàng 10g. Sắc uống ngày 1 thang. Dùng 20-30 ngày là 1 liệu trình.
Trị viêm co thắt dạ dày: Hoàng liên 500g, Sơn tra 1.000g, đường kính 500g, giấm 500ml, nước sôi 4.000ml. Ngâm trong 7-10 ngày là dùng được. Ngày uống 3 lần, sau ăn. Mỗi lần 50ml.
Bài thuốc dùng cho người tích tụ thấp nhiệt ở gan mật, mắt đau sưng đỏ, chảy nước mắt, sợ ánh sáng: Hoàng liên 8g, Thiên hoa phấn 12g, Hoàng cầm 8g, Chi tử 12g, Cúc hoa 12g, Xuyên khung 4g, Bạc hà 4g, Liên kiều 12g, Hoàng bá 8g. Sắc uống ngày 1 thang.
Lương y Vũ Quốc Trung
