Củ Tóc tiên còn có tên Mạch môn đông, là rễ phình ra thành củ phơi hay sấy khô của cây Tóc tiên (Ophiopogon japonicus Wall.), họ Thiên môn (Asparagaceae).
Mạch môn có các hợp chất saponin sterid, õ-sitosterol, acidamin, glucose, vitamin A.
Theo Đông y, Mạch môn vị ngọt, hơi đắng, tính hàn; vào phế, vị, tâm. Có tác dụng dưỡng âm nhuận phế, ích vị sinh tân, thanh tâm trừ phiền. Trị phế âm hư, vị âm hư, tâm hoả vượng với các triệu chứng ho khan, thổ huyết, khái huyết (lao, áp-xe phổi...), họng miệng khô, táo bón, lòng bàn tay bàn chân nóng; đái tháo đường, tiểu ít, nước tiểu đỏ sẫm. Liều dùng, cách dùng: 6 - 30g; nấu, sắc, hãm...
Một số bài thuốc có Mạch môn:
Bài 1 - Thang mạch môn đông: Mạch môn 20g, Bán hạ 6g, Đảng sâm 12g, Cam thảo 4g, Gạo tẻ 20g, Đại táo 4 quả. Sắc uống. Trị chứng phế nhiệt tổn thương phần âm, họng khô, miệng khát, lưỡi đỏ, phổi yếu.
Bài 2 - Thanh táo cứu phế thang: Mạch môn 20g, Thạch cao 20g, Tang diệp 12g, Cam thảo 4g, Hồ ma nhân 12g, A giao 12g, Hạnh nhân 12g, Đảng sâm 12g, Tỳ bà diệp 12g. Sắc uống. Trị táo nhiệt tổn thương đến phổi, ho nặng thành suyễn, đau họng.
Bài 1 - Thang ích vị: Sa sâm 16g, Sinh địa 20g, Ngọc trúc 12g, Mạch đông 12g. Sắc uống. Trị bệnh nhiệt về cuối kỳ phạm đến tân dịch, còn sốt lai rai, họng khô, miệng khát.
Bài 2 - Bột sinh mạch: Đảng sâm 12g, Mạch đông 12g, Ngũ vị tử 6g. Sắc uống. Chữa chứng tân dịch không đủ, miệng khô, khát nước.
Thanh tâm trừ phiền: dùng Thang tăng dịch: Mạch môn đông 20g, Sinh địa 20g, Huyền sâm 12g. Sắc uống. Trị chứng tân dịch kém, táo bón.
Món ăn thuốc có mạch môn:
Ngân mạch cam cát ẩm: Mạch môn 9g, Kim ngân hoa 9g, Cát cánh 6g, Cam thảo 6g. Cho trong ấm, đổ nước sôi hãm như pha trà. Thích hợp cho người đau sưng họng, họng khô miệng khát.
Tim lợn hầm Hạt sen Mạch môn: Mạch môn 20g, Hạt sen 15g, Tim lợn 1 quả. Tim lợn rửa sạch thái lát; tất cả cùng được nấu nhừ, thêm gia vị. Dùng tốt cho người cao tuổi bị kích ứng mất ngủ.
Sữa Mạch môn ô mai: Mạch môn 20g, Ô mai 12g, sữa bò 30ml. Mạch môn, Ô mai cùng sắc lấy nước bỏ bã, thêm sữa, khuấy đều. Thích hợp cho người đái tháo đường, khô miệng khó nuốt, nuốt đau, khát nước.
Mạch môn đông chúc: nước Mạch môn tươi 50g, nước ép Sinh địa 50g, Gừng tươi 10 - 12g, Ý dĩ 15g, Gạo tẻ 50 - 80g. Đem Gạo tẻ, Ý dĩ và gừng tươi đập giập thêm nước nấu cháo, khi cháo chín nhừ cho nước ép Mạch môn, Sinh địa vào, khuấy đều, đun nhỏ lửa cho sôi đều là được. Dùng cho chị em bị nhiễm độc thai nghén nôn oẹ không ăn uống được.
Cháo mạch môn: Mạch môn tươi 50g, Sinh địa tươi 50g, Gừng tươi 20g. 3 thứ này ép lấy nước; Gạo tẻ 100g, Ý dĩ 50g cùng nấu cháo. Khi cháo gần được cho 3 thứ nước ép trên vào, khuấy đều thành dạng cháo loãng. Dùng cho chị em bị nhiễm độc thai nghén nôn oẹ không ăn uống được.
Kiêng kỵ: người ho do ngoại cảm phong hàn, đàm thấp, đầy trướng bụng, tiêu chảy không dùng.
TS. Nguyễn Đức Quang
