Bách hợp còn có tên Tỏi rừng, Tỏi trời,... Bách hợp là các vảy dò thân ngầm của nhiều cây Bách hợp (Lilium sp.): Bách hợp (Lilium brownie var colchester Wils.); Bách hợp nhỏ (Lilium tenuifolium Fisch.); Sơn đan (Lilium concolor Salisb.), thuộc họ Bách hợp (LILIACEAE).
Về thành phần hoạt chất, Bách hợp chứa tinh bột, protein, chất béo, alkaloid (colchicein) và một ít vitamin. Tác dụng tăng thông lưu lượng khí phổi, chống hen phế quản do tác dụng chống co thắt phế nang. Theo Đông y, Bách hợp vị ngọt, hơi đắng, tính bình. Vào kinh tâm và phế. Có tác dụng nhuận phế chỉ khái, thanh tâm an thần. Trị chứng tâm âm hư, phế âm hư có các biểu hiện ho lâu ngày, ho khan ít đờm, đờm huyết (đờm có lẫn máu), hồi hộp kích ứng, đánh trống ngực, lo lắng, sợ sệt, hoảng hốt. Hằng ngày dùng 8 - 30g; bằng cách nấu, hầm, xào, nướng, sắc.
Một số bài thuốc có Bách hợp
Nhuận phổi trừ ho: Trị ho do phổi ráo, nóng, đờm có máu.
Bài 1 - Bách Hoa cao: Bách hợp, Khoản đông hoa, liều lượng bằng nhau. Các vị tán bột mịn, luyện với mật làm hoàn. Ngày 3 lần, mỗi lần 12g, uống sau khi ăn. Nhai nhỏ thuốc rồi chiêu bằng nước gừng hoặc nước đun sôi. Trị phổi khô sinh ho, đờm có máu.
Bài 2 - Thang bách hợp cố kim: Bách hợp 4g, Bạch thược 4g, Đương quy 4g, Xuyên bối mẫu 4g, Sinh địa 8g, Thục địa 12g, Mạch môn 6g, Huyền sâm 4g, Cát cánh 4g, Cam thảo 4g. Sắc uống. Trị phế hư sinh ho, âm hư hoả vượng, họng khô đau, ho ra đờm có dính máu, lưỡi đỏ ít rêu, mạch đập yếu.
Dưỡng tâm an thần: Trị thần kinh suy nhược lo lắng mất ngủ, người nóng.
Bài 1 - Thang bách hợp địa hoàng: Bách hợp, Sinh địa, liều lượng bằng nhau. Sắc uống.
Bài 2 - Thang bách hợp tri mẫu: Bách hợp 24g, Tri mẫu 12g. Sắc uống.
Bài 3 - Thang bách hợp ô dược: Bách hợp 63g, Ô dược 12g. Sắc uống. Trị đau dạ dày mạn tính, bụng trướng đầy. Nếu dạ dày lạnh, thêm Cao lương khương 4g; nếu đau bụng nhiều, thêm Diên hồ sách 12g. Bài này có thể làm viên hoàn uống.
Món ăn thuốc có Bách hợp
Cháo đậu đỏ hạnh nhân bách hợp: Bách hợp 10g, Hạnh nhân 6g, Đậu đỏ nhỏ hạt 60g, đường trắng lượng thích hợp. Nấu Đậu đỏ đến khi đậu gần chín nhừ cho Bách hợp, Hạnh nhân vào nấu tiếp, thêm đường vừa ăn. Ăn điểm tâm buổi sáng. Dùng cho người viêm khô khí phế quản gây ho khan lâu ngày.
Phổi lợn hầm đảng sâm bách hợp: Phổi lợn 250g, Đảng sâm 15g, Bách hợp 30g. Tất cả cho vào nồi, thêm nước hầm nhừ, bỏ bã thuốc, thêm muối mắm, gia vị. Dùng cho người viêm khí phế quản mạn, ho tái lại dai dẳng lâu ngày.
Bách hợp kê tử thang: Bách hợp 7 củ, Lòng đỏ trứng gà 1 cái. Ngâm bách hợp trong nước 1 đêm hoặc 10-12 tiếng, bỏ nước, thêm nước sạch đun sôi vớt bỏ váng, cho lòng đỏ trứng gà vào khuấy đều, đun sôi lại rồi uống. Dùng cho người bệnh suy nhược thần kinh, rối loạn thần kinh chức năng.
Nước ép bách hợp: Bách hợp tươi 100g, giã ép lấy nước uống. Dùng cho người bệnh phổi ho ra máu, đờm lẫn máu. Có thể sắc uống.
Nước hồ bách hợp: Bách hợp 30g, Gạo tẻ 60g, đường trắng lượng thích hợp. Cho gạo, bách hợp, nước vào xoong đun to lửa cho sôi, sau đun nhỏ lửa hầm nhừ, cho thêm đường trắng khuấy đều. Dùng cho các trường hợp ho khan đờm dính ít, hồi hộp, đánh trống ngực, kích ứng, hốt hoảng.
Kiêng kỵ: Người bị ho do phong hàn, tiêu chảy do hư hàn không dùng.
BS. Tiểu Lan
