Bách bộ còn có tên củ ba mươi, dây dẹt ác, tên khoa học: Stemona tuberosa Lour... Bách bộ có chứa alcaloid nhóm stemonin, glucid, protid, lipid và nhiều acid hữu cơ (acid malic, acid oxalic…) và một số chất khác.
Theo đông y, bách bộ vị ngọt, đắng, tính hơi ôn, vào kinh phế. Có tác dụng nhuận phổi, chữa ho; ngoài ra, có tác dụng tẩy giun, trừ sâu bọ, chấy rận. Liều dùng: 8 - 20g. Không dùng liều cao.
Bách bộ được dùng làm thuốc trị các chứng bệnh sau:
Trị ho lao, viêm phế quản mạn, hen suyễn:
Bài 1: bách bộ 40g, thiên môn 40g, mạch môn 40g, bạch mai 3 quả, tang bạch bì 20g. Tất cả tán bột. Dùng 1 chén nước cốt gừng tươi hoà với mật ong làm viên bằng hạt nhãn. Mỗi lần ngậm 1 viên. Chữa ho lâu năm, phiền nhiệt dần thành ho lao (Nam dược thần hiệu).
Bài 2: bách bộ tươi 1kg bỏ vỏ, bỏ lõi, giã nát, vắt lấy nước cốt, bỏ bã, thêm mật vào thắng để cô thành cao. Mỗi lần uống 1 muỗng, ngày uống 3 lần. Chữa chứng ho lâu năm (Nam dược thần hiệu).
Bài 3: bách bộ 16g, kinh giới 12g, bạch tiền 12g, cát cánh 12g. Sắc uống. Chữa cảm mạo gây ho, ngứa họng, có ít đờm
.Bài 4: bách bộ 20g, ma hoàng 8g, tỏi 1 củ, rễ cây bông 3 cái. Sắc uống. Chữa viêm phế quản mạn tính sinh ho, hen suyễn.
Bài 5: bách bộ 16g, hoàng cầm 12g, đan sâm 12g, đào nhân 12g. Sắc uống. Ngày 1 thang, uống liền trong 2 - 3 tháng. Chữa lao phổi.
Bài 6: bách bộ 1kg, sa sâm 1kg sắc với 5 lít nước, bỏ bã, cô đặc thêm 1 kg mật ong, cô nhỏ lửa thành cao. Mỗi lần uống 1 thìa canh, ngày 2 lần. Chữa ho do lao phổi và ho do phổi nóng (phế nhiệt).
Tẩy giun kim
Bài 1: bách bộ 63g, sắc lấy nước, cô đặc còn 20ml, lấy nước đặc thụt rửa ruột vào buổi chiều. Làm liền 2 - 3 tối.
Bài 2: bách bộ, binh lang, sử quân tử, liều lượng bằng nhau. Các vị nghiền thành bột, hoà với dầu bôi chung quanh hậu môn.
Bài 3: bách bộ 20g, tử thảo 20g, vaselin 100g. Bách bộ và tử thảo nghiền thành bột mịn, trộn đều với vaselin. Mỗi tối bôi quanh hậu môn 1 lần. Trị giun kim.
Trị chấy rận, phát ban
Bài 1: bách bộ 20g, khổ sâm 12g, bằng sa 8g, hùng hoàng 8g. Sắc đặc, bôi rửa chỗ bị phát ban.
Bài 2: bách bộ 200g, rượu trắng 1.000ml ngâm trong 24 giờ, lấy dung dịch rượu bôi vào chỗ bị chấy rận.
Bài 3: bách bộ giã nát, xoa vào chỗ mẩn ngứa, muỗi đốt, viêm da, sâu bọ đốt.
Diệt côn trùng
Bài 1: nước sắc bách bộ, thêm ít đường mật để diệt ruồi.
Bài 2: dung dịch 1/20 diệt bọ gậy.
Bài 3: rắc bột bách bộ vào hố phân sẽ giết chết giòi bọ.
Kiêng kỵ: bách bộ dễ hại dạ dày, gây tiêu chảy nên người yếu dạ, hay đi lỏng không uống. Không dùng cho người tỳ vị dương hư. Dùng liều cao dễ ức chế trung tâm hô hấp, có thể gây tử vong. Giải độc bằng nước gừng và giấm.
TS. Nguyễn Đức Quang
