Hoè, tên khoa học là Sophora japonica là một cây trồng nhập nội từ những năm 50, 60 của thế kỷ trước, nhưng nguồn gốc của nó cho đến nay vẫn chưa rõ. Cây được trồng rộng rãi và khá quen thuộc đối với người dân Việt Nam, đặc biệt ở các tỉnh phía bắc như Bắc Giang, Thái Bình, Vĩnh Phúc, Hà nam, Ninh Bình, Thanh Hoá, Nghệ An...
Trong y học cổ truyền, nụ Hoè được dùng dưới dạng trà thuốc có tác dụng làm hạ huyết áp, xơ vữa thành mạch và thanh nhiệt, giá trị quan trọng nhất của cây Hoè là nguồn chiết Rutin. Rutin được dùng làm thuốc, có tác dụng tăng cường sức đề kháng, giảm tính thẩm thấu của mao mạch, phục hồi tính đàn hồi của mao mạch đã bị thương tổn. Nụ Hoè có hàm lượng Rutin cao nhất (chiếm tới 34%) so với các bộ phận khác trong khi ở vỏ quả là 4 -11%, hoa đã nở là 8%... Riêng tỉnh Thái Bình, mỗi năm cung cấp cho thị trường tới hơn 1000 tấn nụ Hòe khô, chủ yếu để xuất khẩu.
Quỳnh Lưu là huyện bán sơn địa ở tỉnh Nghệ An, trong đó có tới 50% số xã của huyện thuộc diện có đồi thấp vùng trung du. Trong những năm 1970, với chính sách mở rộng đất canh tác lên các vùng đồi, bà con đã đưa cây Hoè về trồng trên nương rẫy và vườn gia đình. Đến nay, hầu hết các xã trong huyện đều có sự hiện diện của cây Hoè, đặc biệt là các xã ở các vùng đồi kể trên.
Theo kinh nghiệm của người dân địa phương, Hoè thích hợp với loại đất tơi xốp (đặc biệt đất cát), trên đất cao nhưng phải có độ ẩm. Do đặc tính có tán lá thưa, nhẹ nên không bị ảnh hưởng nhiều bởi sự che bóng, có thể trồng xen ở xung quanh vườn với số lượng khoảng 20-30 gốc (hoặc hơn) trong 1 sào; Nếu trồng để sản xuất thì cự ly trồng có thể dày hơn, khoảng 3-4m/cây. Cây có thể trồng xung quanh vườn, dọc theo các bờ ao, bờ mương hoặc trên đất tận dụng... Có thể trồng vào tháng 7 - 8 hoặc tháng 2 - 3 (âm lịch). Mỗi năm cây Hoè cho thu hoạch hai vụ. Vụ chính vào tháng 5 đến tháng 8 và vụ tái từ tháng 8 đến tháng 12 (âm lịch).
Hiện nay, nhân dân huyện Quỳnh Lưu vẫn thường trồng 2 giống Hoè.
• Giống hoè lùn: cây thấp, nhánh nhiều, hoa to và nhiều, sau 2 năm trồng bắt đầu cho thu hoạch, sản lượng đạt 2-3kg/cây, đến năm thứ 3 trở đi, sản lượng đạt 5-10kg/cây; Thời gian cho thu hoạch khoảng 20 năm.
• Giống hoè cao: cây cao hơn, phân cành ít, hoa nhỏ và thưa; cây trồng sau 3-4 năm bắt đầu cho thu hoạch với sản lượng 4-5 kg/cây, từ năm thứ 5 trở đi, sản lượng đạt 6-7kg/cây; Thời gian cho thu hoạch khoảng 25-30 năm.
Tại Quỳnh Lưu, sau khi nụ hoè được thu hái và phơi khô, sẽ có người chuyên đi thu gom, đến tận từng nhà để mua, giá bán tại nhà do những người đi gom mua vào khoảng 20.000đ/kg nụ khô, giá này có thể dao động tuỳ theo năm, có năm chỉ 17000-18000đ/kg, nhưng có năm lại tới 25.000đ/kg. Như vậy nếu mỗi gia đình trồng khoảng 20 gốc Hoè, mỗi gốc Hoè thu được 5 -10kg nụ khô thì giá trị mà người nông dân thu được từ hòe là 2.500.000-5.000.000đ/năm. Rõ ràng đây là một nguồn thu nhập cao và ổn định đối với người nông dân.
Ngoài giá trị kinh tế, việc trồng xen cây Hoè trong vườn còn có lợi là cây không làm hại đất, cây che bóng nhẹ cho rau và cây ăn quả khác vào mùa hè nắng nóng ở Nghệ An; mùa đông, cây lại rụng bớt lá làm nguồn phân xanh cho các cây trồng khác.
Một số kinh nghiệm trồng Hoè ở huyện Quỳnh Lưu
• Cây giống: có thể mua ở xã Mai Hùng, Quỳnh Thiện, Quỳnh Dị, Quỳnh Lưu (Nghệ An) với giá 500-1000đ/cây (nếu khan hiếm, có thể lên tới 1.500đ/cây). Còn nếu mua với số lượng lớn và cây nhỏ hơn thì giá mua chỉ còn 200 - 300đ/cây (năm 2005).
• Thời gian trồng: tháng 7 - 8 hoặc tháng 2 - 3 âm lịch
• Mật độ trồng thích hợp: 3m2/cây nếu không trồng xen hoặc 7 - 10m2/cây (trồng xen)
• Chăm sóc: Hoè là loài cây sau khi trồng ít phải chăm sóc. Nhưng để đạt được năng suất cao, khi cây đã phát triển tốt cần bón vôi bột vào gốc, mỗi gốc khoảng 0,5kg. Đến khi cây đã hoàn toàn trưởng thành thì bón hỗn hợp phân chuồng, phân tổng hợp NPK, vôi bột, có thể chặt bỏ bớt cành để tạo nhiều nhánh con, có thể thời gian cho thu hoạch chậm hơn chút ít nhưng năng suất thu hoạch sẽ cao hơn.
• Cách thu hoạch và chế biến: đến thời kỳ nụ hoa đã già (sắp nở), vặt bỏ bớt lá và cành to, tập trung lại một đống và đạp như đạp lúa; hoặc chỉ bẻ các cành có hoa sau khi đã bỏ hết lá và cành to, bỏ vào bao tải và dùng gậy đập bên ngoài. Nụ hoa thu được, nhặt bỏ tạp chất, rải ra phơi ngoài nắng cho đến khô, nếu nắng to thì chỉ cần một nắng đã gần khô hoàn toàn; nếu trời không có nắng hoặc mưa, dùng chảo sấy qua, để nơi thoáng và đợi đến khi có nắng lại đem phơi tiếp cho đến khô, nếu không phơi được nắng, nụ Hoè sẽ có màu nâu, giá bán không được cao.
Tóm lại, Hoè là cây thuốc và Lâm sản ngoài gỗ có giá trị kinh tế cao.Thời gian bắt đầu cho thu hoạch ngắn: 2 - 4 năm, quá trình cho thu hoạch dài 20 - 30 năm; Cây dễ trồng và chăm sóc, giống rẻ, bán sản phẩm dễ dàng với giá cao, mang lại giá trị kinh tế cao hơn hẳn so với nhiều loại cây trồng khác. Cây có thể phù hợp với nhiều loại đất, rất thích hợp với việc trồng xen với các loại cây trồng khác như rau, cây ăn quả trong vườn gia đình, trang trại ở huyện Quỳnh Lưu nói riêng và cả các địa phương miền núi nói chung.
Ngô Văn Thắng (CTQ số 73)
